Y. N. Harari

Από 23 ως 26 Ιανουαρίου 2018 διεξήχθη στην πόλη Νταβός της Ελβετίας η ετήσια συνέλευση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ όπου μίλησαν πολλοί ηγέτες κρατών απ’ όλο τον κόσμο, επικεφαλείς πολυεθνικών εταιρειών και διεθνών οργανισμών, επιστήμονες και άλλοι ειδικοί. Τα μεγάλα θέματα που συζητήθηκαν αφορούσαν την κλιματική αλλαγή, την τρομοκρατία, την ανάγκη για παγκόσμια συνεργασία, το μέλλον της εκπαίδευσης, την τεχνητή νοημοσύνη, την ισότητα των φύλων, και άλλα. Μεταξύ των διακεκριμένων ομιλητών ήταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, η Καγκελάριος της Γερμανίας Ανκελα Μέρκελ, ο Ινδός πρωθυπουργός Ναρέντρα Μόντι, ο πρόεδρος της Γαλλίας Εμμανουέλ Μακρόν, ο βασιλιάς της Ιορδανίας, και άλλοι ηγέτες κρατών.

Όταν οι συμμετέχοντες πήραν στα χέρια τους το πρόγραμμα των ομιλιών διάβασαν το όνομα Γιουβάλ Νόα Χαράρι (Yuval Noah Harari) μεταξύ των ονομάτων Ανκελα Μέρκελ και Εμμανουέλ Μακρόν. O Χαράρι είναι 42 ετών και λέκτορας Ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Το όνομά του έγινε ταχύτατα γνωστό σε όλο τον κόσμο με την μετάφραση στην Αγγλική το 2014 του βιβλίου του «Sapiens: Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου». Το βιβλίο εξηγεί με πολύ κατανοητό, λογικό και ευφυή τρόπο το ερώτημα γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος (ο Χόμο Σάπιενς) κατάφερε να γίνει κυρίαρχος της γης και όχι κάποιο άλλο είδος ζώου. Σήμερα το βιβλίο του έχει μεταφραστεί σε 40 γλώσσες και έχει επαναπροσδιορίσει την οικονομική και πολιτική ατζέντα μεγάλων επιχειρήσεων, ακόμη και κρατών σε όλο τον κόσμο. Αναφορές στο βιβλίο αυτό έχουν κάνει ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα, ο ιδρυτής της Μάικροσοφτ Μπιλ Γκέιτς, ο ιδρυτής του Φέισμπουκ Μαρκ Ζούκερμπεργκ και άλλοι. Όταν η Γερμανίδα Καγκελάριος τελείωσε την ομιλία της και διασταυρώθηκε με τον Χαράρι, τον σταμάτησε για να τον χαιρετήσει και να του πει ότι έχει διαβάσει το βιβλίο του. Στην αίθουσα που ήταν ασφυκτικά γεμάτη ο Χαράρι θα μιλούσε για το νέο του βιβλίο, το «Homo Deus: Μια Σύντομη Ιστορία του Μέλλοντος» (Homo Deus = Ο Άνθρωπος Θεός), που και αυτό μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες.

Στο νέο του βιβλίο ο Χαράρι σκιαγραφεί τις εξελίξεις στις επιστήμες της Πληροφορικής (Τεχνητή Νοημοσύνη, Μηχανική Μάθηση) και της Βιολογίας /Γενετικής. Όσον αφορά την Πληροφορική ο συγγραφέας σημειώνει ότι η κατακόρυφη αύξηση της ισχύος των υπολογιστών και, το σημαντικότερο, η συσσώρευση τεραστίου όγκου δεδομένων από μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες όπως η Google, η Amazon, το Facebook και άλλες, είναι πολύ πιθανό να δώσει στις τελευταίες τη δυνατότητα να ελέγχουν τις αποφάσεις και την βούληση των ανθρώπων. Με άλλα λόγια, η εξουσία που έχουν σήμερα οι άνθρωποι για να αποφασίζουν θέματα σχετικά με τη ζωή τους θα περάσει πλέον στους αλγορίθμους (ή, αλλιώς, στις έξυπνες μηχανές/συσκευές που αποτελούν τον νευραλγικό ιστό αυτών των εταιρειών). Κι αυτό έχει ήδη ξεκινήσει χωρίς να το έχουμε συνειδητοποιήσει. Παραδείγματος χάρη, έχουμε απόλυτη εμπιστοσύνη στους αλγορίθμους της εφαρμογής Google Maps για να μας καθοδηγούν από τον ένα τόπο στον άλλο είτε με αυτοκίνητο είτε με άλλο μέσον. Οι αλγόριθμοι της Amazon, του Facebook, της Alibaba και άλλων εταιρειών μας αναγνωρίζουν αμέσως μόλις εισέλθουμε στον ιστοτόπο τους και μας προτείνουν προϊόντα σχετικά με προηγούμενες αγορές και άλλες προτιμήσεις μας. Με άλλα λόγια, λέει ο Χαράρι, οι αλγόριθμοι σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα θα μας γνωρίζουν καλύτερα απ’ ότι γνωρίζουμε εμείς τον εαυτό μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να δαιμονοποιήσουμε τις μηχανές ή την τεχνολογία. Απλά πρέπει να νομοθετήσουμε κατάλληλα ώστε οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις να μην μας οδηγήσουν σε αυταρχικά καθεστώτα. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο Χαράρι, η Τεχνολογία δεν είναι Ντετερμινιστική, δηλαδή το τρένο και ο ηλεκτρισμός (ως νέες τεχνολογίες του περασμένου αιώνα) δεν καθόρισαν τα πολιτικά καθεστώτα της εποχής τους. Η τεχνολογία μάς παρέχει εργαλεία, αλλά εξαρτάται από τον άνθρωπο ο τρόπος που θα τα χρησιμοποιήσει.

Μια άλλη πραγματικότητα που βιώνουμε σήμερα, και την οποία δεν μπορούμε να σταματήσουμε, είναι η αυτοματοποίηση των εργασιών με αντικατάσταση των εργαζομένων από έξυπνες μηχανές. Ήδη η εταιρεία Tesla του εκατομμυριούχου και εφευρέτη Elon Musk έχει δημιουργήσει «έξυπνα» επιβατικά οχήματα και φορτηγά που κινούνται μόνα τους, χωρίς οδηγό. Το πολύ σε πέντε χρόνια χιλιάδες οδηγοί ταξί, λεωφορείων και φορτηγών σε Αμερική και Ευρώπη θα χάσουν τη δουλειά τους αφού θα έχουν αντικατασταθεί από έξυπνα οχήματα που λειτουργούν με αλγόριθμους. Το ίδιο θα συμβεί και σε άλλα επαγγέλματα παροχής υπηρεσιών, όπως εκείνα του ιατρού και του δικηγόρου. Σήμερα ο υπολογιστής Watson της ΙΒΜ μπορεί να απαντά σε φυσική γλώσσα και να παρέχει ιατρικές διαγνώσεις ακριβέστερες από κάθε ιατρό στον κόσμο. Το ίδιο και όσον αφορά τα νομικά θέματα. Ο υπολογιστής Watson μπορεί και λειτουργεί καλύτερα από ιατρούς και δικηγόρους επειδή έχει άμεση πρόσβαση σε όλη την ιατρική βιβλιογραφία και τη νομολογία. Επιπλέον, επειδή είναι έξυπνος υπολογιστής, μπορεί να κάνει συγκρίσεις, συσχετίσεις και αναλύσεις ταχύτερα και πιο αποτελεσματικά από κάθε ιατρό ή δικηγόρο. Σήμερα τον Watson τον συμβουλεύονται πολλά νοσοκομεία σε Αμερική και Ευρώπη. Η αυτοματοποίηση των εργασιών και η αντικατάσταση των ανθρώπων από έξυπνες μηχανές θα δημιουργήσει την κοινωνία των «αχρήστων» ανθρώπων, λέει ο Χαράρι. Δηλαδή, θα δημιουργηθούν στρατιές ανθρώπων χωρίς εργασία και χωρίς οικονομική και πολιτική επιρροή. Έτσι είναι πολύ πιθανό να δημιουργηθεί ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ των πολλών, «αχρήστων» ανθρώπων, και μιας μικρής οικονομικής ελίτ. Αν αυτή η οικονομική ελίτ έχει στην αποκλειστική κυριότητά της τον σημαντικότερο πόρο σήμερα που είναι τα δεδομένα, αλλά και την ισχύ των υπολογιστών και τις γενετικής, τότε θα είναι σε θέση να δημιουργήσει νέες μορφές ζωής και τα άτομα της ελίτ θα μετεξελιχθούν σε νέο είδος «ανθρώπου», όπως σκιαγραφείται παρακάτω.

Η Βιολογία/Γενετική έχει ήδη αρχίσει να δημιουργεί καινούργιους μικρο-οργανισμούς. Παραδείγματος χάρη, επιστήμονες έχουν δημιουργήσει καινούργια μικρόβια τα οποία παράγουν καύσιμα από υγρά απόβλητα, και πλαστικές ίνες από τη γλυκόζη του καλαμποκιού (βλ. το βιβλίο «REGENESIS: How Synthetic Biology Will Reinvent Nature and Ourselves» του καθηγητή γενετικής George Church). Επίσης στον τομέα της Γενετικής έχουν ανακαλυφθεί μέθοδοι επεξεργασίας γονιδίων (π.χ. η CRISPR/Cas9) που υπόσχονται απεριόριστες δυνατότητες διάγνωσης και θεραπείας ασθενειών αλλά, το σημαντικότερο, βελτίωσης της φυσικής υπόστασης των ανθρώπων. Εκείνο όμως που προκαλεί μεγάλη έκπληξη και θαυμασμό είναι η καινούργια αντίληψη που έχει παγιωθεί στους επιστήμονες του τομέα της Βιολογίας/Γενετικής, ότι δηλαδή κάθε ζωντανός οργανισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά δεδομένα (ένας κώδικας από τέσσερα βασικά στοιχεία) τα οποία οι επιστήμονες μπορούν να μεταβάλλουν (επεξεργάζονται) κατά βούληση. Αυτό σημαίνει ότι η ζωή σήμερα μπορεί να ψηφιοποιηθεί, όπως π.χ. μια φωτογραφία σε σκάνερ. Ένα παράδειγμα μόνο από το βιβλίο «Life At The Speed of Light» του κορυφαίου γενετιστή J. Craig Venter: To 2013 με τη χρήση μιας συσκευής, της DBC (Digital-to-Biological Converter), που μετατρέπει ψηφιακό κώδικα σε βιολογικό κώδικα, η ομάδα των επιστημόνων του ομώνυμου ιδρύματος Venter μετέτρεψε τον ψηφιακό κώδικα του ιού των πτηνών σε βιολογικό κώδικα, δηλαδή δημιούργησαν τον ιό ξανά με βάση τον ψηφιακό κώδικα που είχαν στείλει Κινέζοι επιστήμονες με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο στο ίδρυμα Venter. Σήμερα η συσκευή DBC «τυπώνει» πρωτεΐνες (τους δομικούς λίθους κάθε οργανισμού), αλλά σύντομα θα μπορεί να «τυπώνει» μωρά στον πλανήτη Άρη ή σε μακρινούς γαλαξίες.

Κάποιες από αυτές τις φανταστικές εξελίξεις βρίσκονται μερικές δεκαετίες κοντά, ίσως και πιο κοντά, άλλες όχι πολύ μακριά. Θα προλάβουμε να νομοθετήσουμε την συνετή χρήση της τεχνολογίας ή θα ξεφύγει από τον δημοκρατικό έλεγχο της κοινωνίας και θα παραμείνει αποκλειστικά και μόνο στα χέρια μερικών εταιρειών; Σήμερα, τα ψηφιακά δεδομένα αποτελούν τους σημαντικότερους πόρους. Πριν τη βιομηχανική επανάσταση τα τεμάχια γης ως οικονομικοί πόροι ήταν συγκεντρωμένοι στα χέρια λίγων ανθρώπων, γεγονός που δημιούργησε δύο κάστες ανθρώπων, τους φεουδάρχες και την κάστα των δουλοπάροικων. Με την βιομηχανική επανάσταση οι νέοι οικονομικοί πόροι ήταν οι μηχανές και τα εργοστάσια. Η συγκέντρωση αυτών σε λίγα χέρια δημιούργησε την κάστα των βιομηχάνων και εκείνη των εργατών (το προλεταριάτο). Όμως για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου ο νέος οικονομικός πόρος, τα δεδομένα, αν παραμείνουν στα χέρια λίγων δεν θα χωρίσουν απλά τους ανθρώπους σε δύο κάστες, αλλά θα δημιουργήσουν ένα νέο είδος ανθρώπου. Δηλαδή ο άνθρωπος θα χωριστεί σε δύο είδη, με τον Homo Sapiens (την μάζα των ανθρώπων) να εξαφανίζεται όπως εξαφανίστηκε από προσώπου γης και το αμέσως προηγούμενο ανθρώπινο είδος, o Νεάντερταλ. Το νέο είδος «ανθρώπου» που θα μετεξελιχθεί από την οικονομική ελίτ θα έχει θεϊκές ικανότητες, όπως εκείνες που φαντάστηκαν οι πρόγονοί μας στις μυθολογίες τους, ίσως και μεγαλύτερες.

O Χαράρι αρνείται ότι στα βιβλία του κάνει προβλέψεις για το μέλλον, «Εγώ απλά χαρτογραφώ τις καταστάσεις που είναι πιθανό να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα στο μέλλον. Είναι στο χέρι μας να προλάβουμε όλες τις δυσάρεστες εξελίξεις.» Ο προσεκτικός αναγνώστης αντιλαμβάνεται την ευρύτητα των γνώσεων και του πνεύματος του Χαράρι, ο οποίος μελετά την ιστορία όχι για να την επαναλαμβάνει ως αλυσίδα γεγονότων προς τέρψη της ρηχής ανθρώπινης περιέργειας, αλλά για να απελευθερωθεί από τους μύθους του παρελθόντος και να οραματιστεί το μέλλον. Όταν δεν διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ βρίσκεται σε ένα αεροπλάνο ανταποκρινόμενος σε προσκλήσεις για ομιλίες σε Αμερική, Ευρώπη και Άπω Ανατολή.

Γ. Τριαλώνης

Συγγραφέας-Ερευνητής