Φαντασιακοί θεσμοί

Αυτό τον καιρό διαβάζω ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, «Sapiens: Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου» του συγγραφέα και καθηγητή ιστορίας Yuval Noah Harari. Αντιγράφω μερικά αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Πώς χτίζονται οι πυραμίδες», εδάφιο «Οι τοίχοι της φυλακής»:

«Πώς κάνεις τους ανθρώπους να πιστέψουν σε μια φαντασιακή τάξη όπως ο χριστιανισμός, η δημοκρατία ή ο καπιταλισμός; Καταρχάς, δεν παραδέχεσαι ποτέ ότι η τάξη αυτή είναι φαντασιακή. Επιμένεις πάντα ότι η τάξη που συνέχει την κοινωνία είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα που έχει δημιουργηθεί από τους θεούς ή από τους νόμους της φύσης …

«Τρεις κύριοι παράγοντες εμποδίζουν τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν ότι η τάξη στη βάση της οποίας οργανώνεται η ζωή τους υπάρχει μόνο στη φαντασία τους: α) Η φαντασιακή τάξη είναι ενσωματωμένη στον υλικό κόσμο … β) Η φαντασιακή τάξη διαμορφώνει τις επιθυμίες μας … γ) Η φαντασιακή τάξη είναι διυποκειμενική … είναι μια διυποκειμενική τάξη που υπάρχει στην κοινή φαντασία χιλιάδων και εκατομμυρίων ανθρώπων. … Πολλοί από τους σημαντικότερους κινητήριους μοχλούς στην ιστορία είναι διυποκειμενικοί: ο νόμος, το χρήμα, οι θεοί, τα έθνη.

«Κατά συνέπεια, προκειμένου να αλλάξουμε μια υπάρχουσα φαντασιακή τάξη, πρέπει πρώτα να πιστέψουμε σε μια εναλλακτική φαντασιακή τάξη.

«Δεν υπάρχει τρόπος διαφυγής από τη φαντασιακή τάξη. Όταν γκρεμίζουμε τους τοίχους της φυλακής μας και τρέχουμε προς την ελευθερία, στην πραγματικότητα τρέχουμε στο πιο ευρύχωρο προαύλιο μιας μεγαλύτερης φυλακής.»

Αυτά που γράφει εδώ ο Harari μου φέρνουν στο νου το βιβλίο του Κορνήλιου Καστοριάδη «Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας». Αν και δεν το έχω διαβάσει, ο τίτλος και μόνο με κάνει να πιστεύω ότι μεγαλύτερη και ισχυρότερη ανάλυση για το φαντασιακό στοιχείο που συνέχει τις ανθρώπινες κοινωνίες θα βρω σ’ αυτό το βιβλίο του Έλληνα φιλοσόφου που έζησε και δίδαξε φιλοσοφία στο Παρίσι.

Φαντασιακά στοιχεία είναι επίσης και η δικαιοσύνη, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, η ελευθερία, το χρήμα, οι θρησκείες, το έθνος, και άλλα.

Και είναι ίσως το φαντασιακό στοιχείο που χρησιμοποιώ για να εξηγήσω τη συμπεριφορά των Ελλήνων βουλευτών που ψηφίζουν μνημόνια και καταδικάζουν τη χώρα στον οικονομικό μαρασμό και στη δημογραφική κατάρρευση, ενώ σε πολλές περιπτώσεις έχουμε και αυτοχειρίες απελπισμένων ανθρώπων. Δηλαδή, σκέφτομαι ότι οι Έλληνες βουλευτές θα έχουν καταλάβει ότι η έννοια του έθνους, της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας, κτλ. είναι φαντασιακές, δηλαδή φαντάσματα που δεν έχουν αντικειμενική ύπαρξη, ενώ το χρήμα έχει (που βεβαίως δεν έχει). Αλλά επειδή πιάνουν στα χέρια τους πολλά χαρτονομίσματα που έχουν υλική υπόσταση νομίζουν ότι αυτά είναι το χρήμα. Αλλά το χρήμα δεν είναι το χαρτί και το μέταλλο που πάνω τους είναι τυπωμένα όμορφα και εντυπωσιακά σχέδια. Οι άνθρωποι ανά τους αιώνες έχουν χρησιμοποιήσει διάφορα αντικείμενα ως χρήμα, π.χ. κοχύλια, δέρματα, αλάτι, και άλλα. Συνεπώς, και η έννοια χρήμα είναι φαντασιακή, κάτι που διατηρούμε στη φαντασία μας, και αυτό το φαντασιακό το μοιραζόμαστε οι περισσότεροι άνθρωποι για να διευκολύνουμε τις συναλλαγές μας.

Σήμερα που γράφω αυτό το κείμενο είναι 28η Οκτωβρίου 2017. Η παρέλαση που γίνεται κάθε χρόνο αυτή την ημέρα σκοπό έχει την ενδυνάμωση του φαντασιακού στοιχείου του έθνους, της ενότητας των Ελλήνων, κτλ.

Όχι ότι όλοι οι Έλληνες βουλευτές κάνουν συνειδητά αυτή την ανάλυση (δεν νομίζω ότι έχουν την διανοητική ικανότητα), αλλά ζυγίζοντας το ένα φαντασιακό (π.χ. το έθνος και κατ’ επέκταση την πατρίδα) με το άλλο φαντασιακό (το χρήμα που λαμβάνουν ψηφίζοντας στα τυφλά) επιλέγουν το δεύτερο που έχει άμεσο υλικό όφελος για «την πάρτη τους», και αφήνουν το «κορόιδο» τον λαό να μοχθεί και να μάχεται με κίνδυνο την υγεία του και της ζωή του για άλλα φαντασιακά στοιχεία (έθνος, ελευθερία, αξιοπρέπεια, κτλ.) Αλλά αν κινδυνεύσει το έθνος, τότε θα χαθεί και η πατρίδα. Και η σημερινή «αριστερή» κυβέρνηση έχει προχωρήσει πολύ στο ξεπούλημα της περιουσίας που ανήκει σ’ όλους τους Έλληνες, τωρινούς και μελλοντικούς. Ετσι θα χαθεί και η πατρίδα.

Σήμερα το ανθρωποφάγο οικονομικό σύστημα που κυριαρχεί στη ζωή μας, μάς έχει διδάξει, και ίσως επιβάλλει, την απόλυτη εμπιστοσύνη στο χρήμα το οποίο μπορεί κάποιος να εξαργυρώσει σε αγάπη, αφοσίωση, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια, κτλ. Δηλαδή, τους περισσότερους από εμάς έχει οδηγήσει στην αποξένωση και στην εξαθλίωση. Ίσως είναι καιρός να βρούμε ένα άλλο, ευρύτερο φαντασιακό, για να ισχυροποιήσουμε περισσότερο τους δεσμούς μεταξύ μας και να ζήσουμε ειρηνικότερα και με ιδανικά την γνώση και την πνευματική ανύψωση.