Η γλώσσα ως παράγοντας διχασμού και δημιουργίας.

Στις 27 Ιουλίου του 2001 δημοσιεύτηκε σε σάιτ του διαδικτύου, uexpress[1], ένα άρθρο από την Αμερικανίδα δημοσιογράφο Georgie Anne Geyer με τίτλο "Η γλώσσα συχνά γίνεται ο πιο διχαστικός παράγοντας στις κοινωνίες." Στο άρθρο αυτό η δημοσιογράφος έκανε αναφορά στις έντονες διαδηλώσεις της Αλβανικής μειονότητας των Σκοπίων που ζητούσε επίμονα τη θέσπιση από το κρατίδιο αυτό (την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας ή ΠΓΔΜ) της Αλβανικής ως δεύτερης επίσημης γλώσσας. Οι διαμάχες μεταξύ Αλβανών και Σκοπιανών έφεραν την ΠΓΔΜ σε κατάσταση εμφυλίου πολέμου.

Αλλά δεν αποτελεί εξαίρεση η ΠΓΔΜ, διότι η γλώσσα έγινε αιτία εμφυλίου πολέμου στη Σρι Λάνκα (πρώην Κεϋλάνη) το 1983, όταν η πλειοψηφία των Σινχαλέζων προσπάθησε να επιβάλλει τη γλώσσα της στη μειονότητα των Ταμίλ. Η Σρι Λάνκα είναι μια νησιωτική χώρα νότια της Ινδίας. Σήμερα τρεις είναι η επίσημες γλώσσες εκεί: η Σινχαλέζικη, η Ταμίλ και η Αγγλική.

Η Αμερικανίδα δημοσιογράφος γράφει: "Στην πραγματικότητα, η διαμάχη για την ομιλούμενη γλώσσα αποτελεί συνήθως ένα διχαστικό παράγοντα εντός των κοινωνιών διότι δημιουργεί υπόνοιες και, τελικά, εκρήξεις θυμού ενώ ταυτόχρονα καθιστά αδύνατη κάθε προσπάθεια για τη θέσπιση κοινών στόχων. Για πολλές ομάδες ανθρώπων η γλώσσα αποτελεί συμβολισμό ουσιωδέστερο της θρησκείας. Ακόμη και σε χώρες που έχουν έλθει σε συμβιβασμό για τη γλώσσα με πολιτισμένο τρόπο, όπως μεταξύ Αγγλόφωνου Καναδά και Γαλλόφωνου Κεμπέκ, αυτοί οι συμβιβασμοί δεν παύουν ποτέ να προκαλούν εντάσεις και πικρίες." Αυτές οι εντάσεις δηλώνουν ότι η γλώσσα αποτελεί το ουσιωδέστερο στοιχείο ταυτότητας ενός λαού ή μιας ομάδας ανθρώπων.

Πολλές φορές, συλλογιζόμενος το φαινόμενο της ανθρώπινης γλώσσας κατέληξα στο συμπέρασμα ότι η γλώσσα εμφανίζεται πραγματικά ως ένας "διχαστικός" παράγοντας, αλλά και ως παράγοντας δημιουργίας, όπως δηλώνω παρακάτω. Πιστεύω ότι η γλώσσα δεν "διχάζει" μόνον ομάδες ανθρώπων αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο σε σχέση με τον εαυτό του και τον κόσμο. Όμως, αυτός ο διχασμός του ανθρώπου ταυτίζεται και με μια δύναμη δημιουργίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχω δίκιο ή ότι το συμπέρασμά μου είναι αληθές. Παρόλα αυτά η αίσθηση του "διχασμού" υπάρχει, όπως υπάρχει και ο κίνδυνος, άθελά μου, να χρησιμοποιώ λέξεις με περισσότερα του ενός νοήματα, γεγονός που θα προκαλέσει σύγχυση στον αναγνώστη. Παρακάτω αναλύω τη σκέψη μου, ταυτόχρονα όμως η ανάλυση αυτή θα δικαιολογήσει, πιστεύω, το λόγο που βάζω τα παράγωγα της λέξης διχάζω σε εισαγωγικά. Διότι στην έννοια του διχασμού ενσωματώνω και την έννοια της δημιουργίας.

Αρχίζω με τη φράση του Αυστριακού φιλοσόφου Λούντβιχ Βίττγκενστάιν: "Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου."[2] Πώς ερμηνεύεται αυτή η φράση; Μια αδρή ερμηνεία είναι ότι η γλώσσα κατά κάποιο τρόπο ταυτίζεται με τον κόσμο ή ακόμη ότι δημιουργεί τον κόσμο. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει τίποτε έξω από τη γλώσσα. Δηλαδή, φανταστείτε τη γλώσσα ως μια λίμνη. Η λίμνη αντιπροσωπεύει τον κόσμο μου και τα όρια της λίμνης θα αντιπροσωπεύουν τα όρια του κόσμου μου. Πέρα από αυτά τα φυσικά όρια δεν υπάρχει τίποτε για μένα, αλλά και για κάθε άλλο άνθρωπο. Εκεί επικρατεί το αδιαμόρφωτο και άφατο χάος.

Δεν υπάρχει τίποτε πέρα από τη γλώσσα (εδώ θα υπάρξουν αντιρρήσεις, και δικαιολογημένα). Ερώτηση: υπήρχαν λέξεις για να καλύψουν τις έννοιες όπως τηλεόραση, αυτοκίνητο, υπολογιστής, κινητό τηλέφωνο, κ.α. πριν από τριακόσια ή περισσότερο χρόνια; Η απάντηση είναι αρνητική. Σήμερα όμως αυτά τα αντικείμενα αποτελούν μέρος του κόσμου που ζούμε. Μπορούμε παρομοιάσουμε τη γλώσσα ως μια επιφάνεια νερού που ενώ απλώνεται και επεκτείνεται (στο "χάος" των πιθανοτήτων) ταυτόχρονα δημιουργεί τα αντικείμενα του κόσμου, τον ίδιο τον κόσμο.

Όμως, πού είναι η έννοια του "διχασμού"; Πώς συνδέεται ο διχασμός με την έννοια της γλώσσας και του κόσμου; Ο διχασμός δημιουργείται όταν ο εαυτός (το εγώ, το "πνέμα" του Καζαντζάκη) βρίσκεται απέναντι από τον κόσμο (ως Παρατηρητής). Αυτός ο κόσμος (τα "φαινόμενα" του Κ.) δημιουργήθηκε μέσα από το αδιαμόρφωτο χάος όλων των δυνατών καταστάσεων πραγμάτων. Ο κόσμος είναι όλες οι καταστάσεις πραγμάτων, η αντικειμενική πραγματικότητα όπως την αντιλαμβάνεται και την ονοματίζει κάθε άνθρωπος; Δηλαδή ό,τι μας περιβάλλει, π.χ. τα βουνά, οι κάμποι, οι θάλασσες, τα φυτά, τα ζώα, οι άνθρωποι, ο αέρας, κτλ. Αυτά είναι ο κόσμος. Σ' αυτά ο άνθρωπος έχει δώσει όνομα, ενώ δεν υπάρχει τίποτε που να εμπίπτει στην αντίληψη του ανθρώπου και να μην έχει κάποιο όνομα. Εδώ θα κάνω μια παραπομπή στην Ασκητική του μεγάλου γλωσσοπλάστη και στοχαστή Νίκου Καζαντζάκη: "Όλα τούτα που θωρώ, γρικώ, γεύουμαι, οσφραίνουμαι κι αγγίζω είναι πλάσματα του νου."[3] Για τον Ν.Κ. ο νους είναι ο μεγάλος "ταξιθέτης". Για τους φιλοσόφους οι λέξεις νους και πνεύμα είναι τα μεγάλα φαντάσματα.

Εδώ με τη λέξη "νου" ο Καζαντζάκης δεν θα είχε αντίρρηση, πιστεύω, να συμφωνήσει ότι δηλώνει όχι έναν συγκεκριμένο νου, π.χ. το δικό του νου, αλλά το νου του ανθρώπου γενικότερα, και κατ' επέκταση την ανθρώπινη λογική, ακόμη και τη γλώσσα. Διότι η ανθρώπινη γλώσσα είναι μέσο επικοινωνίας των ατομικών αισθητηριακών αντιλήψεων, ένα μέσο αντικειμενοποίησης ή μορφοποίησης του χάους, μια νοητική διεργασία. Έτσι ερμηνεύω και την παρακάτω ρήση του Καζαντζάκη: "Μέσα στα κατώγια μου, οι πέντε μου ανυφάντρες δουλεύουν, υφαίνουν και ξυφαίνουν τον καιρό και τον τόπο, τη χαρά και τη θλίψη, την ύλη και το πνέμα."[4]

Πού είναι ο διχασμός; Βρίσκεται εκεί που δημιουργούν οι "ανυφάντρες", δεν είναι μονάχα στο προϊόν της "ύφανσης" -- στον κόσμο, που από αδιαμόρφωτο (άξεστο) χάος πιθανοτήτων προβάλλει ξαφνικά αντικριστά του νου. Είναι στη διαδικασία της "ύφανσης" που δημιουργεί τον κόσμο "υφαίνοντας και ξυφαίνοντας" το χάος. Ο διχασμός είναι η αντιπαράθεση του νου με τα δημιουργήματά του. (Δηλαδή, δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα;) Αυτή η αντιπαράθεση είναι ταυτόχρονη της γένεσης της ατομικής και συλλογικής συνειδητότητας. Όμως, θα ήταν λάθος να πούμε ότι αυτή η αντιπαράθεση ξεκινά με την εμφάνιση της γλώσσας. Παρόλα αυτά είναι η γλώσσα που δίνει φυσική (υλική) υπόσταση, εμπεδώνει την αντιπαράθεση του εγώ και του κόσμου. (Εδώ ίσως έχω προκαλέσει σύγχυση και είναι ένα σημείο που "σηκώνει" συζήτηση).

Για να απαντήσω στο ερώτημα που έθεσα σε παρένθεση παραπάνω: Αντικειμενική πραγματικότητα υπάρχει δεδομένης της βιολογικής δομής του ανθρώπου και στην έκταση που υπάρχει κοινή γλώσσα για να περιγράψει (επενδύσει) την πραγματικότητα. Παραδείγματος χάρη, για τους Εσκιμώους ο κόσμος του χιονιού και του πάγου είναι διαφορετικός από το δικό μας, τον κόσμο των πόλεων, των κτιρίων, της υψηλής θερμοκρασίας, κτλ. Εμείς μπορεί να έχουμε δύο ή τρεις λέξεις για να περιγράψουμε το χιόνι ενώ οι Εσκιμώοι διαθέτουν πολύ περισσότερες λέξεις για να περιγράψουν το δικό τους παγωμένο κόσμο. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι οι Εσκιμώοι έχουν εκατό λέξεις για το χιόνι.[5]

Για να μιλήσουμε μεταφορικά: "Εν αρχή ην ο λόγος" και στη συνέχεια δημιουργήθηκε ο κόσμος (σύμφωνα με τις Γραφές). Ο "λόγος", ο νους (το πνεύμα), είναι ο δημιουργός του αισθητού κόσμου. Ο "λόγος", και κατ' επέκταση (ή τουλάχιστον διαισθητικά), η γλώσσα είναι αυτή που δημιουργεί, και δημιουργία εδώ σημαίνει τον διαχωρισμό του εγώ (της Συνειδητότητας) από ... από τον εαυτό της(;!). Αυτός ο διαχωρισμός φαίνεται ότι ήταν "εκρηκτικός" (μια Έκπτωση από κάποια ιδανική κατάσταση) με την ταυτόχρονη εμφάνιση του κόσμου των φαινομένων, του αισθητού κόσμου.

Τέλος, αυτός ο διαχωρισμός εμφανίζεται στην ανάλυση των περισσοτέρων γλωσσών ως η σχέση μεταξύ Υποκειμένου και Αντικειμένου. Από τη μια πλευρά βρίσκεται το υποκείμενο και από την άλλη το αντικείμενο στο οποίο συχνά μεταφέρεται η πράξη που δηλώνει το ρήμα, π.χ. ο Γιώργος γράφει ένα γράμμα. Δεν μας ενδιαφέρει εδώ η διάκριση σε μεταβατικά, αμετάβατα και αυτοπαθή ρήματα, ούτε άλλες γραμματικές αναλύσεις. Νομίζω ότι αρκεί αυτή η αδρή εικόνα της αντιπαράθεσης μεταξύ του υποκειμένου (πρώτου/δεύτερου ή τρίτου προσώπου) και του αντικειμένου (του κόσμου). Αυτή η αντιπαράθεση είναι διαρκής, είναι μια εξέλιξη δημιουργική και συνάμα διχαστική.

Συνοπτικά, αυτό που θέλω να δείξω με τα παραπάνω είναι ότι η γλώσσα όχι μόνο διαχωρίζει/διχάζει αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί. Η γλώσσα δημιουργεί διχάζοντας και διχάζει δημιουργώντας. Όπως ακριβώς και μια ετοιμόγεννη γυναίκα, που τη στιγμή του τοκετού "διχάζεται" σε σώμα μια προηγούμενης κατάστασης και σε ένα νέο σώμα (το βρέφος) που αποκτά αντικειμενική υπόσταση και τυπικά ένα όνομα, γίνεται ένα μέρος του κόσμου, δηλαδή ο κόσμος.

Όπως υπάρχουν υποθέσεις/θεωρίες για τον τρόπο δημιουργίας του σύμπαντος, έτσι υπάρχουν υποθέσεις/θεωρίες για την εμφάνιση και τη λειτουργία της γλώσσας. Όμως αυτό δεν αποκλείει την διανοητική επεξεργασία θεωριών για τον τρόπο που λειτουργεί ο κόσμος (οι νόμοι της φύσης, κλπ) αλλά και για τη σημασία και την εξέλιξη της γλώσσας. Δηλαδή, μπορεί να μην γνωρίζουμε την απαρχή των πραγμάτων αλλά κανείς δεν μας απαγορεύει να φτιάξουμε θεωρίες για τον τρόπο που εξελίχθηκαν και λειτουργούν τα πράγματα, ακόμη και αν η απαρχή των πραγμάτων στηρίζεται σε ένα "θαύμα".

Σε άλλα μέρη του κόσμου είναι γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορεί να έλθουν σε πολεμικές/εμφύλιες συγκρούσεις με σκοπό να διατηρήσουν τη γλώσσα τους, την ταυτότητά τους, και κατά συνέπεια την εδαφικής τους ακεραιότητα. Εμείς στην Ελλάδα κάνουμε το αντίθετο, καταστρέφουμε τη γλώσσα ή μένουμε απαθείς σ' αυτή την καταστροφή. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Έχουν δίκιο οι άνθρωποι να αντιστέκονται στην υπονόμευση της γλώσσας τους διότι η γλώσσα βάζει τάξη στην αναρχία, δίνει πρόσωπο, το πρόσωπο [του ανθρώπου] στο χάος, όπως θα έλεγε ο Ν. Καζαντζάκης[6]. Δηλαδή, η γλώσσα οργανώνει και μορφοποιεί το χάος που είναι αποτέλεσμα του διχασμού του ανθρώπου, ενώ ταυτόχρονα η γλώσσα εξελισσόμενη διχάζει (αποστασιοποιώντας τον άνθρωπο από την [μητέρα] ουσία του) και δημιουργεί κόσμο.

Ίσως έχει γίνει φανερό εδώ ότι χρησιμοποιώ τη λέξη γλώσσα όχι μόνο με την έννοια ενός φωνητικού συστήματος μετάδοσης εννοιών, αλλά και ως υλική έκφραση του ανθρώπινου πνεύματος που διαχωρίζει και δημιουργεί ταυτόχρονα.

Τα παραπάνω αποτελούν απλά σκέψεις για συζήτηση και προβληματισμό.

---------------------- ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Geyer, G. A. (2001, July 27). LANGUAGE IS OFTEN THE MOST DIVISIVE FACTOR IN SOCIETIES, Georgie Anne Geyer. Ανακτήθηκε 18 Σεπτεμβρίου 2016, από http://www.uexpress.com/georgie-anne-geyer/2001/7/27/language-is-often-the-most-divisive.

[2] Wittgenstein, Ludwig, Tractatus Logico Philosophicus, Εκδόσεις Παπαζήση 1978, §5.6, σελ. 110.

[3] Καζαντζάκης, Νίκος, ΑΣΚΗΤΙΚΗ, Εκδόσεις Ελ. Καζαντζάκη, 1969, σελ. 11.

[4] ο.π.

[5] http://www.mendosa.com/snow.html. (n.d.). Ανακτήθηκε 18 Σεπτεμβρίου 2016, από http://ontology.buffalo.edu/smith/varia/snow.html.

[6] ο.π. [3], σελ. 12.