Κριτική βιβλίου: Summa Metaphysica I (ο Θεός και το Κακό / ο Θρησκευόμενος άνθρωπος)

Το Summa Metaphysica I είναι ένα πολύ εντυπωσιακό βιβλίο από άποψη δομής και πληθώρας αναφορών στα πρωτοσέλιδα και επικουρικά του μέρη. Πρόκειται για τον πρώτο από τους τρεις τόμους Summa Metaphysica (I, II και III). Στον πρώτο τόμο, Summa Metaphysica I [εφεξής SM I], ο συγγραφέας έχει την βεβαιότητα ότι διατυπώνει μια ικανοποιητική (αν όχι οριστική) λύση στο «προαιώνιο» πρόβλημα της Θεοδικίας (δικαίωση ενός Πανάγαθου Θεού έναντι του Κακού ή γιατί ο Θεός δεν επεμβαίνει σε κάθε εμφάνιση του Κακού;) και το κάνει αναθεωρώντας την κλασική ιδέα περί Θεού, από στατική σε δυναμική ιδέα. Έτσι, για τον τόμο SM I (πιθανώς και για τους ΙΙ και ΙΙΙ) ο Θεός γίνεται μια αναζήτηση – η αναζήτηση των δυνατοτήτων (quest for potential) ad infinitum (συντομογραφία του συγγραφέα: Q4P∞), εναλλακτικά: απεριόριστη αναζήτηση των δυνατοτήτων ή αναζήτηση των απεριόριστων δυνατοτήτων. Η θεωρία του Birnbaum, που αναφέρεται ως Δυναμισμός (Potentialism) είναι ασαφής και, παρά τον δεδηλωμένο πνευματικό της προσανατολισμό, θεωρώ ότι θα μπορούσε να ερμηνευτεί με τρόπο ώστε να δικαιολογήσει τρέχοντα και μελλοντικά εγκλήματα σε διάφορα μέρη του κόσμου, ειδικά στη Μέση Ανατολή. Ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να αντιληφθεί παράλληλη ερμηνευτική όδευση μεταξύ Δυναμισμού και του έργου «Θέληση για Δύναμη» του Νίτσε. Η βασική θεωρία του Νίτσε είχε γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους Ναζί και ερμηνεύτηκε εσφαλμένα για να αποτελέσει την ιδεολογική βάση για κάθε είδους φρικαλεότητες. Το ερώτημα είναι αν ο Δυναμισμός διατρέχει τον ίδιο κίνδυνο. Πιστεύω ότι αυτό εξαρτάται από το επίπεδο ερμηνείας και αποδοχής που λαμβάνει αυτή η νέα θεωρία και μάλιστα υπάρχει μεγάλο περιθώριο ερμηνείας ειδικά για βασικούς όρους της θεολογίας, της επιστημολογίας και της φιλοσοφίας του πνεύματος.

Η ενοποιημένη διατύπωση του Δυναμισμού και η ουσία της θεωρίας του Birnbaum είναι η εξής: Υπάρχει μια δύναμη στον άνθρωπο, καθώς και στον πυρήνα του Κόσμου και του Θεού, που εκφράζεται ως αναζήτηση των [απώτερων] δυνατοτήτων. Για να μπορέσει ο άνθρωπος να ικανοποιήσει αυτή την αναζήτηση απαραίτητες είναι η ελευθερία (συμπεριλαμβανομένης της ιδιωτικότητας και της αυτονομίας) και η γνώση. Ο Θεός, εκτιμώντας την επιλογή του ανθρώπου για γνώση κι ελευθερία [πβ. Εδέμ: Δέντρο της Ζωής έναντι Δέντρου της Γνώσης], συρρικνώνει την εδώ-και-τώρα Συνειδητότητά του (την Πρόνοια) στο βαθμό που ο άνθρωπος έχει αυξήσει τη γνώση του. Ωστόσο, η συρρίκνωση της σε-πραγματικό-χρόνο Συνειδητότητας του Θεού φέρνει τον άνθρωπο πρόσωπο με πρόσωπο με το κακό. Ο Burnbaum φαίνεται να χρησιμοποιεί τον όρο «Κακό» με δύο διαφορετικούς τρόπους, και με αυτόν τον τρόπο δικαιολογεί την ύπαρξη ενός πανάγαθου Θεού και την ύπαρξη του Κακού (ως συρρίκνωση της Συνειδητότητας του Θεού επειδή έτσι ο Θεός «σέβεται» την ελευθερία του ανθρώπου και την επιλογή του για γνώση.)

Η επίπτωση [o επιπολασμός] του Κακού στη θεωρία του Δυναμισμού είναι ένα πολύ λεπτό σημείο: ο αναγνώστης κατανοεί τη συρρίκνωση της Συνειδητότητας ​​/ Πρόνοιας του Θεού όπως, π.χ., ένας πατέρας αποφασίζει να αφήσει, ως ένα βαθμό, τα μικρά του παιδιά ελεύθερα να πειραματιστούν με το περιβάλλον με κίνδυνο: α) να βλάψουν τους εαυτούς τους, β) να βλάψουν άλλους (ακούσια ή όχι). Σύμφωνα με τον Birnbaum το Κακό εκδηλώνεται και στις δύο περιπτώσεις, και αυτό είναι το τίμημα της ελευθερίας που πληρώνουν οι άνθρωποι στην αναζήτηση των δυνατοτήτων τους. Για να αποσαφηνίσει το σημείο αυτό, ο συγγραφέας γράφει: «Αλλά αυτός [ο άνθρωπος] το 1096 θα βιάσει, επίσης θα λεηλατήσει και θα δολοφονήσει καθοδόν προς τους Αγίους Τόπους, στο όνομα της Αγίας Σταυροφορίας, και θα στείλει δεκάδες χιλιάδες νέων [παιδιών] του να πεθαίνουν στα έλη του Ιράκ τη δεκαετία του 1980, έτσι για να τηρηθούν οι εντολές του Αγιατολάχ. Όλα στο όνομα του Θεού. Όλα στο όνομα μιας μεγάλης πνευματικής αναζήτησης. Ο άνθρωπος μπορεί να είναι αμείλικτος στην απόφαση που πήρε για να υπηρετήσει τον Θεό του. Τίποτε, πραγματικά τίποτε δεν θα του ανακόψει το δρόμο."(SM I, PART ΙΙΙ: Summation and Reprise, σελ. 167). Συγκρίνετε τα παραπάνω με το απόσπασμα: «Πρέπει να σκεφτούμε το ζήτημα αυτό σε όλο του το βάθος και να φυλαχτούμε από κάθε συναισθηματική αδυναμία: η ίδια η ζωή είναι κατ' ουσίαν ιδιοποίηση, παράβλαψη, καθυπόταξη του ξένου και του πιο αδύνατου, καταπίεση, σκληρότητα, επιβολή των μορφών κάποιου, ενσωμάτωση και τουλάχιστον και ηπιότερα, εκμετάλλευση. (Νίτσε: Πέρα από το Καλό και το Κακό, §259). Μπορεί να μην είναι προφανές στα έργα του, αλλά ο Νίτσε ούτε προσυπέγραψε ούτε ενθάρρυνε αυτή τη στάση απέναντι στη ζωή, και η φιλοσοφία έχει παρερμηνευτεί. Φαίνεται όμως ότι ο Δυναμισμός κάνει αποδεκτή αυτή τη στάση ζωής.

Προφανώς, το SM I δεν αποτελεί απλά ένα διανοητικό ανακλαστικό του Birnbaum στα γεγονότα του Ολοκαυτώματος. Αντιθέτως, αντιπροσωπεύει μια νέα στάση ζωής η οποία, με μια πρώτη ματιά, είναι ζοφερή. Προβάλλεται ως μια καθολική θεωρία με τη σιωπηρή πρόθεση να ενώσει τη Φυσική με την Μεταφυσική, και να εφησυχάσει τον θρησκευόμενο άνθρωπο. Το πιο σημαντικό, ωστόσο, είναι ότι προσφέρει ένα ιδεολογικό υπόβαθρο για δράση πέρα από κάθε ηθικό φραγμό, ειδικά σε εκείνους που έχουν δύναμη στα χέρια τους. Στην αρχή του βιβλίου, ο Birnbaum ερευνά τις τρέχουσες και παρελθούσες ερμηνείες που δόθηκαν για το Ολοκαύτωμα. Λέει ότι Εβραίοι και άλλοι θεολόγοι και λόγιοι δεν κατάφεραν να δώσουν ικανοποιητικές εξηγήσεις για τις ναζιστικές φρικαλεότητες. Τέτοιες εξηγήσεις είτε διακυβεύουν την ιδέα ενός Πανάγαθου / Παντοδύναμου, κτλ Θεού, είτε υποκύπτουν στην ιδιότητα του Θεού που περικλείεται στη φράση «Άγνωσται αί βουλαί του Κυρίου». Όμως, η φιλοδοξία του συγγραφέα εκτείνεται πολύ πέρα ​​από τα γνωστά θεολογικά και φιλοσοφικά όρια. Ο Birnbaum μετατόπισε το βάρος της επίλυσης του προβλήματος της Θεοδικίας (δηλ. πώς είναι δυνατόν να μην βλέπει ο Θεός το Κακό που γίνεται στον κόσμο;) στον άνθρωπο και στον σύμπαν. Εκεί είδε την λειτουργία μιας αμείλικτης δύναμης η οποία οδηγεί την εξέλιξη / ανάπτυξη / πρόοδο σε όλο και υψηλότερες σφαίρες. Αυτή είναι η Αναζήτηση των Δυνατοτήτων, μια ανελέητη δύναμη που είναι εγγενής στον άνθρωπο, στον σύμπαν, και αποτελεί την ουσία του Θεού. Στην προσπάθειά του να δώσει μια οριστική λύση στη Θεοδικία, ο συγγραφέας δημιούργησε μια νέα Μεταφυσική.

Αλλά συγκρίνατε τα παραπάνω με το απόσπασμα: «Θεωρώ ότι η ίδια η ζωή είναι ένα ένστικτο για ανάπτυξη, για αντοχή, για συσσώρευση δύναμης, για εξουσία: όταν δεν υπάρχει η βούληση για εξουσία, υπάρχει παρακμή.» (Νίτσε: Ο Αντίχριστος, §6). Οι ιδέες του Νίτσε αντιπροσωπεύουν την χαλάρωση των ηθικών και πνευματικών βεβαιοτήτων. Πράγματι, ο Γερμανός φιλόσοφος ήταν ενάντια σε όλες αυτές τις βεβαιότητες και τα δόγματα. Αλλά πριν πεθάνει αμφισβήτησε ακόμη και τις δικές του βεβαιότητες και ιδέες. Από την άλλη πλευρά, ο Δυναμισμός αντλεί τη νομιμοποίησή του από την εβραϊκή θεολογική παράδοση και την Καμπαλά, τα δικά του δογματικά στηρίγματα. Από την άλλη ο συγγραφέας φιλοδοξεί ότι η θεωρία του θα έχει καθολική ισχύ.

Το Summa Metaphysica I είναι «θορυβώδες» και υπερβολικό. Είναι θορυβώδες λόγω του ύφους του και της πληθώρας των επαίνων που έχει ενσωματώσει στην ύλη του, και είναι υπερβολικό για τις δηλώσεις του σχετικά με το σκοπό του ανθρώπου / της ζωής, του Κόσμου και της φύσης του Θείου. Επιπλέον, δεν μπορεί να αντισταθεί στον αισθησιασμό (αναφορά στο δεινά των Εβραίων ανά τους αιώνες), που κορυφώνεται στο τέλος του βιβλίου με μια ιδιαίτερη αναφορά στον τρόπο εκτέλεσης ενός παιδιού σε στρατόπεδο συγκέντρωσης (σελ. 170). Επιπλέον, ο Δυναμισμός φαίνεται να είναι εκείνη η ενστικτώδης (και α-μοραλιστική) δύναμη που ασκεί ανεξέλεγκτη πίεση στον άνθρωπο και στον Κόσμο για την επίτευξη των τελικών δυνατοτήτων τους με κάθε κόστος. Αυτό υπογραμμίστηκε στην τρίτη παράγραφο παραπάνω.

Αλλά ποιες είναι οι δυνατότητες του ανθρώπου; πόσο μάλλον εκείνες του Κόσμου και του Θείου; Είναι η Υπερ-υπερβατοποίηση (Extraordinariation). Ο όρος επινοήθηκε από τον συγγραφέα για να σημαίνει «τον ιδανικό τελικό στόχος της συμπαντικής διαδικασίας, ένα ιδανικό που πρέπει να προσεγγίσουμε, αλλά δεν θα καταφέρουμε ποτέ υλοποιήσουμε αρκετά.» (SM I, Potentialism Lexicon Key Terms). Ο δική μου απόδοση του όρου δεν είναι ικανοποιητική, αλλά πιστεύω ότι δίνει μια μικρή ιδέα για το τι εννοεί ο συγγραφέας. Αν υποθέσουμε ότι ο όρος Extraordinariation έχει νόημα, ότι ουσιαστικά δεν παραπέμπει σε μια Σισύφια καταδίκη, τότε μάλλον περιγράφει την ύπαρξη μιας ανελέητης δύναμης στην ψυχή του ανθρώπου (ή όπου αλλού θέλετε). Αλλά αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να έχει καθολική ισχύ, δηλαδή να λειτουργεί σε κάθε άνθρωπο (ή γυναίκα), φυλή και πολιτισμό. Γνωρίζουμε ότι υπάρχουν φυλές στο Αμαζόνιο, στην Αφρική και αλλού, τα μέλη των οποίων δεν έχουν αλλάξει τους τρόπους τους εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ο τρόπος της ζωής τους, η επιβίωσή τους, εξαρτώνται από την συνεργασία, όχι από τον ανταγωνισμό που αποτελεί το έδαφος αναπαραγωγής επιθετικής συμπεριφοράς και αιματοχυσίας. Η δική μου διαίσθηση λέει ότι η Υπερ-υπερβατοποίηση είναι το τελικό προϊόν ενός τέτοιου εδάφους αναπαραγωγής επιθετικότητας και εγκλημάτων.

Ο Δυναμισμός έρχεται σε μια εποχή που η κβαντική φυσική έχει εξάψει την λαϊκή φαντασία και έχει γίνει αντικείμενο για έξυπνες συζητήσεις σε διάφορα πάνελ, ειδικά σε σχέση με την φαινομενικά διπλή φύση του φωτός και την έννοια της διεμπλοκής (entanglement). Επιπλέον, όσοι από εμάς είμαστε εξοικειωμένοι με την ιδέα της Πιθανότητας (ως τη δυνατότητα εκδήλωσης ενός γεγονότος) στη Φυσική, μια έννοια που περιγράφει την κατάσταση και τη θέση ενός «σωματιδίου» πριν παρατηρηθεί, αισθανόμαστε μια οικειότητα στο άκουσμα της λέξης Δυναμισμός, ανεξάρτητα από το πόσο σκοτεινή και ατελής μπορεί να είναι η νέα θεωρία που περικλείει. Ο Birnbaum δεν αναλύει βασικές έννοιες της θεωρίας του, για παράδειγμα την ελευθερία (της βούλησης), τη γνώση, το κακό και το καλό. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι το Κακό είναι η «άλλη πλευρά» του Καλού και ότι καταστρέφοντας κανείς το Κακό καταστρέφει επίσης και το Καλό. Πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα, αλλά στην ανάλυσή της θα μας οδηγήσει στα εννοιολογικά δίπολα της νόησης, που συνήθως τα ενσαρκώνουμε σε διαχωριστικές γραμμές και προκαταλήψεις με δυσάρεστα αποτελέσματα. Επιπλέον, ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί εάν ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την περιγραφή των γεγονότων «Κήπος της Εδέμ» μεταφορικά ή κυριολεκτικά. Αλλά έχει σημασία, στ’ αλήθεια; Από τη μία πλευρά ο συγγραφέας έγραψε το βιβλίο ευθυγραμμιζόμενος με την εβραϊκή θεολογική παράδοση και, από την άλλη πλευρά ο ευαίσθητος αναγνώστης καταλαβαίνει ότι ο συγγραφέας αμφισβητεί την κλασική ιδέα του Θεού με σκοπό να κτίσει μια νέα κοσμοθεωρία. Και αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον: μια οδός για αλλαγή παραδείγματος (T.S. Kuhn: paradigm shift) ή προς την αφάνεια, τουλάχιστον.

Αυτό που μου προκαλεί δυσαρέσκεια σ’ αυτή τη θεωρία είναι ότι θα μπορούσε να ερμηνευτεί για να δικαιολογήσει τις ανθρωποκτονίες, αν ο άνθρωπος με αυτό τον τρόπο πιστεύει ότι έτσι μπορεί να παραμείνει αταλάντευτος στην αναζήτηση των δυνατοτήτων του (quest for potential). Αν αυτή η άποψη έχει μια βάση αλήθειας, τότε πόσο κοντά είμαστε στο να δικαιολογήσουμε τις φρικαλεότητες του Χίτλερ κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου; Ακόμα, αισθάνομαι ότι, και δεν μπορώ να το κρύψω, το Summa Metaphysica I δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια λαϊκή ιστορία, ένα παραμύθι δίπλα στο κομοδίνο που δεν νομίζω ότι μας είναι πλέον απαραίτητο, όπως δεν είναι και άλλα «σοφά/ιερά» κείμενα απαραίτητα. Με ανησυχεί επίσης η ανύψωση του Κακού, από τον συγγραφέα, στο επίπεδο του Καλού, από την άποψη της σπουδαιότητας και του ρόλου του στη διατήρηση του Κόσμου και του Θείου. Εν ολίγοις, το Summa Metaphysica Ι δεν έλυσε πραγματικά το πρόβλημα της Θεοδικίας με την αναθεώρηση της κλασικής ιδέας του Θεού. Πράγματι, το ανθρώπινο μυαλό δεν μπορεί να βάλει το Κακό στο ίδιο επίπεδο με το Καλό, και η λογική ακόμη θέτει το αγωνιώδες ερώτημα: «Γιατί να συμβαίνουν τόσα κακά σ’ έναν κόσμο που δημιούργησε ένας Πανάγαθος και Παντοδύναμος Θεός;». Ίσως η αναζήτηση μιας «εύγευστης» εξήγησης για το Ολοκαύτωμα, ή η προσπάθεια επίλυσης της Θεοδικίας, να ήταν απλώς το πρόσχημα για την προώθηση ενός νέου είδους ηθικής (με τη θεωρία του Δυναμισμού) που κυρίως εξυπηρετεί τα συμφέροντα εκείνων που απολαμβάνουν εξουσία με τα όπλα και το χρήμα.