ΗΘΙΚΗ: υπάρχει δίοδος από το "είναι" στο ¨πρέπει";

Πριν από περίπου ένα χρόνο είχα παρακολουθήσει μια πολύ ενδιαφέρουσα βιντεοσκοπημένη TEDx ομιλία του Ντόναλντ Χόφμαν, Αμερικανού καθηγητή γνωστικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Η ομιλία του είχε θέμα, "Βλέπουμε την πραγματικότητα όπως πράγματι είναι;"

Μερικούς μήνες αργότερα δημοσιεύτηκε σε εφημερίδες και το διαδίκτυο η φωτογραφία ενός μικρού Σύριου αγοριού, 2-3 χρόνων, να κείται νεκρό σε μια παραλία της Τουρκίας, απέναντι από ένα ελληνικό νησί. Αυτή η εικόνα είχε συγκλονίσει πολύ κόσμο, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, και ήταν αδιάψευστη απόδειξη του μαρτυρίου που βίωναν (και βιώνουν) οι Σύριοι πρόσφυγες στην προσπάθειά τους να σωθούν από τον εμφύλιο που σπαράζει τη χώρα τους. Σήμερα, τέλη Μαΐου 2016, δημοσιεύτηκε στον τύπο (και στην τελευταία σελίδα της εφημερίδας "ΠΑΤΡΙΣ") μία ακόμη φωτογραφία ενός Ιταλού διασώστη να βαστά στην αγκαλιά του, και να κοιτά με πόνο ψυχής, το άψυχο κορμάκι ενός βρέφους που είχε την ίδια τύχη με πολλά άλλα παιδιά από τη Συρία.

Με αφορμή, λοιπόν, την πρώτη φωτογραφία του νεκρού μικρού Σύριου, έστειλα ένα μήνυμα τον περασμένο Σεπτέμβριο στον Ντ. Χόφμαν μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και τον παρακαλούσα να μου δώσει μια εξήγηση στο ηθικό ζήτημα που προκύπτει από το προσφυγικό θέμα και τον άδικο θάνατο ανθρώπων, κυρίως παιδιών, στα νερά της Μεσογείου.

Όμως, πριν αναφερθώ αναλυτικά στην απάντηση του καθηγητή, πρώτα θα δώσω μια περίληψη της παρουσίασής του και στη συνέχεια το σχετικό ερώτημα που του έθεσα.

"Βλέπουμε την πραγματικότητα όπως πράγματι είναι;" ξεκίνησε την ομιλία του ο Ντ. Χόφμαν.

Η απάντηση που έδωσε στο παραπάνω ερώτημα ήταν αρνητική και την τεκμηρίωσε με αναφορά σε αποτελέσματα ερευνών στο εργαστήριό του. Είπε ότι η φύση δεν μας επιτρέπει να δούμε την πραγματικότητα όπως πράγματι είναι διότι δεν είναι ανάγκη να τη δούμε όπως είναι. Πρόσθεσε δε ότι το γεγονός αυτό έχει εξελικτικά πλεονεκτήματα. Αυτό σημαίνει ότι η φυσική επιλογή δεν ευνοεί όντα (ζωντανούς οργανισμούς) που βλέπουν την πραγματικότητα όπως πράγματι είναι. Δηλαδή, όντα που δεν "βλέπουν" την πραγματικότητα όπως πράγματι είναι επιβιώνουν καλύτερα. Κι αυτό διότι η φύση ως αντιστάθμισμα τους έδωσε τρόπους και "κόλπα" για να επιβιώνουν καλύτερα. Αυτό το διαπίστωσε μετά από εκατοντάδες χιλιάδες πειραμάτων προσομοίωσης που ο ίδιος και η ομάδα του "έτρεξαν" σε υπολογιστές στο εργαστήριο. Στα πειράματα έλεγξε δύο βασικές παραμέτρους: α) την ακρίβεια αντίληψης της πραγματικότητας, και β) την αυξημένη καταλληλότητα (increased fitness). Με τη δεύτερη έννοια εννοεί τον βιολογικό προσανατολισμό ενός όντος που αυξάνει την καταλληλότητά του για επιβίωση (π.χ. το κρέας για ένα λιοντάρι που πεινά αντιπροσωπεύει την καταλληλότητα). Από τα εικονικά πειράματα που διεξήγαγε προέκυψε η "εξαφάνιση" των "όντων" με αυξημένη αντίληψη της πραγματικότητας και η επιβίωση εκείνων με προσανατολισμό στην καταλληλότητα. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι η αυξημένη αντίληψη της πραγματικότητας δεν είχε ευεργετικά εξελικτικά αποτελέσματα στο μακρινό παρελθόν, διότι εμείς οι άνθρωποι σήμερα είμαστε απόγονοι εκείνων των πρώτων ανθρώπων που επιβίωσαν άλλων οι οποίοι δεν έβλεπαν τον κόσμο (π.χ. καταστάσεις κυνηγιού) με μεγάλη ακρίβεια (λόγω κακής όρασης). Όμως στο διάβα των αιώνων άλλες ανθρώπινες καταστάσεις απέκτησαν μεγαλύτερη εξελικτική σημασία, ιδιαίτερα όσο αυξανόταν η πολυπλοκότητα του δομημένου/οργανωμένου κόσμου (δηλ. της κοινωνίας). Είναι αλήθεια ότι η καταλληλότητα εξαρτάται από την πραγματικότητα ως έχει, αλλά και από το ον, δηλ. την κατάσταση και τη δραστηριότητα του όντος (π.χ. για ένα κουνέλι το κρέας δεν έχει καμία αξία καταλληλότητας, είτε είναι πεινασμένο είτε όχι, αλλά το κρέας έχει καταλληλότητα για ένα πεινασμένο λιοντάρι.) Η καταλληλότητα δεν είναι το ίδιο με την καθ' αυτή πραγματικότητα και είναι η καταλληλότητα που έχει τον κεντρικό ρόλο στις μαθηματικές εξισώσεις που τελικά καθορίζουν τα αποτελέσματα στα μοντέλα εξελικτικής προσομοίωσης.

Τα αποτελέσματα των ερευνών του ήταν ότι η εξέλιξη δεν ευνοεί την αντίληψη της πραγματικότητας ως έχει αλλά ευνοεί την καταλληλότητα, δηλαδή εκείνα τα όντα (τους οργανισμούς) που είναι από τη φύση τους προσανατολισμένα/οι στην καταλληλότητα.

Στη συνέχεια θέτει το εξής ερώτημα, "Γιατί η εξέλιξη μάς κρύβει την πραγματικότητα ως έχει και ευνοεί την καταλληλότητα;" Απάντηση δίνει με το εξής παράδειγμα:

Ο κόσμος μας, λέει, είναι σαν την επιφάνεια εργασίας ενός υπολογιστή (desktop). Πάνω σ' αυτή την επιφάνεια βλέπουμε διάφορα εικονίδια, όπως παραδείγματος χάρη το εικονίδιο του κάδου ανακύκλωσης/σκουπιδιών όπου ο χρήστης στέλνει διάφορα αρχεία και προγράμματα τα οποία προορίζει για διαγραφή. Μάλιστα, αυτός ο κάδος συμβολίζεται με το εικονίδιο ενός κοινού κάδου, που είναι μια καθολικά γνωστή εικόνα, ένα πολύ γνωστό σύμβολο. Αυτό το εικονίδιο, το σύμβολο, (η διασύνδεση), δεν υπάρχει εκεί για να μας δείχνει την πραγματικότητα, αλλά να την κρύβει. Ο κάθε χρήστης γνωρίζει ότι δεν πρόκειται για έναν πραγματικό κάδο σκουπιδιών, σαν αυτό που έχουμε στα σπίτια μας, αλλά πρόκειται για ένα σύμβολο, που όμως το παίρνουμε στα σοβαρά. Δηλαδή, δεν θα ρίξουμε εκεί αρχεία ή προγράμματα που χρειαζόμαστε. Το σύμβολο αυτό μας "λέει" να προσέξουμε τί θα βάλουμε μέσα, δηλαδή καθοδηγεί τη συμπεριφορά μας.

Υπάρχουν πολλά εικονίδια (διασυνδέσεις) στην επιφάνεια εργασίας, όπως π.χ. το εικονίδιο που μας επιτρέπει να ενεργοποιούμε και χρησιμοποιούμε έναν κειμενογράφο. Ο χρήστης του υπολογιστή δεν θέλει να γνωρίζει τί κρύβεται πίσω από τα εικονίδια, δηλαδή τα ηλεκτρονικά στοιχεία του υπολογιστή (διόδους, αντιστάσεις, μικροτσίπ, κυκλώματα, κλπ.) και τις λεπτομέρειες που αφορούν τα μέγα-μπάιτ του προγράμματος. Αν ο χρήστης έπρεπε να ασχοληθεί με αυτές τις τεχνικές λεπτομέρειες για να γράψει ένα κείμενο τότε η συγκεκριμένη διαδικασία θα ήταν δύσκολη έως αδύνατη. Αντίστοιχα, λέει ο Χόφμαν, η εξέλιξη μάς έχει δώσει ένα σύνολο από διασυνδέσεις που κρύβουν την πραγματικότητα αλλά καθοδηγούν την προσαρμοστική μας συμπεριφορά. Ο χώρος και ο χρόνος όπως τον αντιλαμβανόμαστε τώρα αποτελούν τη δική μας επιφάνεια εργασίας. Τα αντικείμενα της καθημερινότητας/της φύσης είναι τα εικονίδια πάνω σ' αυτή την χωρο-χρονική επιφάνεια εργασίας.

Κι εδώ ο Χόφμαν εγείρει μια αντίρρηση, παίζοντας το δικηγόρο του διαβόλου. Ο ίδιος ρωτά, ενώ δείχνει την εικόνα ενός τρένου να τρέχει με ταχύτητα πάνω σε ράγες, "Χόφμαν, αν νομίζεις ότι αυτό το τρένο που τρέχει με 250 χιλιόμετρα την ώρα είναι ένα εικονίδιο στην επιφάνεια εργασίας σου (δηλαδή στο χώρο και το χρόνο), τότε γιατί δεν στέκεσαι μπροστά από αυτό ενώ περνά;" Και ο ίδιος δίνει την απάντηση: "Δεν θα σταθώ μπροστά από το τρένο για τον ίδιο λόγο που δεν θα ρίξω στον κάδο ανακύκλωσης του υπολογιστή ένα αρχείο ή ένα πρόγραμμα που χρειάζομαι. Δηλαδή, δεν θεωρώ ότι ο κάδος ανακύκλωσης είναι κάδος στην κυριολεξία, αλλά τον παίρνω στα σοβαρά. Το ίδιο και με το διερχόμενο τρένο: δεν θεωρώ ότι είναι ένα τρένο στην κυριολεξία, αλλά γνωρίζω (από την εμπειρία μου) ότι πρέπει να το παίρνω στα σοβαρά (αν θέλω να επιβιώσω). Γι αυτό δεν στέκομαι μπροστά του πάνω στις ράγες. Δηλαδή το τρένο, όπως και κάθε τι άλλο στον κόσμο, είναι ένα σύμβολο, και η εμπειρία μού έχει μάθει να συμπεριφέρομαι ανάλογα απέναντι σε κάθε σύμβολο.

Πολύ ενδιαφέρουσα η ομιλία του Ντόναλντ Χόφμαν, που εξηγεί με βάση τη θεωρία του Δαρβίνου την ανθρώπινη αντίληψη για την πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Όμως, οι θλιβερές εικόνες των πνιγμένων παιδιών από τη Συρία με ώθησαν να του στείλω το παρακάτω ηλεκτρονικό μήνυμα:

"Γειά σας Δρ. Χόφμαν,

(εγκωμιαστικά σχόλια για την ομιλία του και ο λόγος για τον οποίο επικοινωνώ μαζί του.) .................................

Θα ήθελα εκ μέρους του Σύριου πατέρα που είδε την οικογένειά του να πνίγεται να σας θέσω τα παρακάτω ερωτήματα και παρακαλώ να μου δώσετε μια εξήγηση με βάση τη θεωρία σας:

1) Νομίζεται ότι τα άψυχα σώματα της οικογένειάς μου είναι απλά εικονίδια στην δική μου επιφάνεια εργασίας; 2) Ο αβάστακτος πόνος που νιώθω με ωθεί να δώσω τέλος και στη δική μου ζωή, γεγονός που αναιρεί τη θεωρία σας που θέλει η εξέλιξη να ευνοεί εκείνους τους ανθρώπους που δεν βλέπουν την πραγματικότητα όπως είναι, αν θέλουν να επιβιώσουν. Δηλαδή, δεν είναι νεκρό το παιδί μου, η γυναίκα μου; Τί βλέπω, λοιπόν; Διότι η όλη εικόνα που έχω μπροστά μου (τα άψυχα σώματα των παιδιών μου και της γυναίκας μου) δεν ευνοεί τη δική μου επιβίωση, θέλω να αυτοκτονήσω. Πώς μπορώ να ζω αφού όλα τα μέλη της οικογένειάς μου είναι νεκρά; Τί νόημα έχει για μένα η θεωρία σας που λέει ότι δεν πρέπει να παίρνω αυτή την εικόνα στην κυριολεξία, αλλά μόνο στα σοβαρά; Δεν είναι το παιδί μου νεκρό στην κυριολεξία;

Στη συνέχεια του τόνισα ότι η θεωρία του θα μπορούσε να αιτιολογήσει ενέργειες ανήθικες έως δολοφονικές από τους ισχυρούς του κόσμου. Δηλαδή, η θεωρία του εγείρει ηθικά θέματα.

Η απάντησή του ήταν η εξής:

(Δέχεται ότι τα ερωτήματα ήταν καλά και με παραπέμπει σε μια νέα επιστημονική εργασία όπου εξηγεί με περισσότερες λεπτομέρειες τη θεωρία.) Στη συνέχεια αντικρούει τα ερωτήματα ως εξής:

"Συνοπτικά, δεν μπορούμε από περιγραφικές προτάσεις (που περιέχουν το "είναι") να οδηγηθούμε σε κανονιστικές προτάσεις (που περιέχουν το "πρέπει", "οφείλεις"). Δηλαδή, δεν είναι λογικό να περάσουμε από προτάσεις που περιγράφουν γεγονότα σε ηθικά συμπεράσματα. Συνεπώς, είτε βλέπουμε την πραγματικότητα ως έχει είτε όχι, αυτό από μόνο του δεν καταλήγει σε ηθικές επαγωγές. Φυσικά, εγώ έχω τη δική μου αντίληψη περί ηθικής. Και η ιδέα ότι ο χωροχρόνος και τα φυσικά αντικείμενα δεν αποτελούν τη φύση της πραγματικότητας αφήνει ανοικτό το θέμα της ζωής μετά θάνατο...

Αυτό που έκανε ο Ντόναλντ Χόφμαν ήταν να μου υπενθυμίσει το πρόβλημα που υπάρχει στην Ηθική Φιλοσοφία μεταξύ του ΕΙΝΑΙ και του ΠΡΕΠΕΙ. Πρώτος το επεσήμανε ο Σκωτσέζος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιούμ στο έργο του "Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση", Βιβλίο ΙΙΙ, Μέρος Ι:

Σε κάθε σύστημα ηθικής, που έχω μέχρι σήμερα συναντήσει, παρατηρώ ότι ο εκάστοτε συγγραφέας προχωρεί για κάποιο χρονικό διάστημα με τους συνήθεις τρόπους συλλογισμού, και καθιερώνει την ύπαρξη ενός Θεού, ή κάνει παρατηρήσεις σχετικά με τις ανθρώπινες υποθέσεις. Όταν όλως ξαφνικά ανακαλύπτω ότι αντί για τη συνήθη ζεύξη των προτάσεων με τις λέξεις είναι και δεν είναι, δεν υπάρχει περίπτωση να μη συναντήσω πρόταση που να μην είναι συνδεδεμένη με ένα θα έπρεπε ή δεν θα έπρεπε Αυτή η αλλαγή είναι ανεπαίσθητη αλλά έχει σοβαρές συνέπειες. Διότι επειδή οι λέξεις θα έπρεπε ή δεν θα έπρεπε εκφράζουν κάποια νέα σχέση ή επιβεβαίωση είναι απαραίτητο να σημειωθεί και να εξηγηθεί αυτή η σχέση, και ταυτόχρονα να αιτιολογηθεί, ... και είμαι πεπεισμένος ότι αυτή η μικρή προσοχή θα ανατρέψει όλα τα χυδαία συστήματα ηθικής, και θα μας επιτρέπει να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ φαυλότητας και αρετής που δεν στηρίζεται μόνο στις σχέσεις των αντικειμένων, ούτε γίνεται αντιληπτή από τη λογική.

Με άλλα λόγια η ηθική δεν προκύπτει από τις σχέσεις των αντικειμένων στη φύση, ούτε απαντάται στη φύση, όπως και δεν προκύπτει από την ανθρώπινη λογική. Δηλαδή, όταν περιγράφεις μια εικόνα θανάτου, σαν αυτή που ανέφερα παραπάνω με τα νεκρά παιδιά, δεν μπορείς από αυτές τις περιγραφές να συνάγεις προτάσεις ηθικής. Στη φιλοσοφία αυτό παραμένει ένα από τα άλυτα προβλήματα. Φυσικά, υπάρχουν και αντιρρήσεις από φιλοσόφους οι οποίοι δέχονται ότι από περιγραφικές προτάσεις μπορούμε να συνάγουμε ηθικές προτάσεις. Όμως, κι εκεί συναντάμε προβλήματα εξήγησης άλλων ηθικών θεμάτων. Ο φιλόσοφος G.E. Moore περιγράφει αυτή την πρακτική (ουσιαστικά την περιγραφή του "καλού" με όρους όπως "ευχάριστο", "επιθυμητό", "φυσικό", κλπ.) ως "φυσιοκρατική πλάνη".

Ανεξάρτητα από τα προβλήματα που αναδεικνύει η Φιλοσοφία της Ηθικής, εμείς οι άνθρωποι (τουλάχιστον οι περισσότεροι) "γνωρίζουμε" τί είναι ηθικό/καλό και τί δεν είναι. Γνωρίζουμε ότι ο βασανισμός ανθρώπων, ο άδικος θάνατος παιδιών, και παρόμοιες συμφορές δεν είναι σωστά πράγματα και δεν μας ενδιαφέρει ο τρόπος που το γνωρίζουμε. Όμως, η δουλειά της φιλοσοφίας της ηθικής είναι να εδραιώσει ένα λογικά αποδεκτό μονοπάτι που θα οδηγεί σε καθολικά αποδεκτούς τρόπους ηθικής συμπεριφοράς με αποτέλεσμα την ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων.